O acceso ao teléfono móbil por parte dos menores, xa sexa en propiedade (70% aos 12 anos posúe teléfono móbil segundo Protégeles) ou en uso (de pais, nais, irmáns, amigos…), é xeneralizado. É unha realidade social que debemos ter en conta para integrar ou non o smartphone no ámbito educativo ben na aula ou fóra dela.

De feito, tendo en conta o citado estudo, o 78,5% dos menores entre 11 e 14 anos utilizan habitualmente a mensaxería instantánea, onde un 76% se o leva Whatsapp. Estas aplicacións son de comunicación asíncrona, é dicir, aquela comunicación que non require de que emisor e receptor coincidan no tempo, senón que se produce en diferido. Permiten comunicarse principalmente a través de mensaxes de texto ás que se engaden emoticonos, stickers, enlaces, fotografías, vídeos ou notas de voz. Ademais, moitas delas están a incorporar tamén chamadas na propia aplicación ao máis puro estilo do popular Skype .

O mercado está cheo de aplicacións de mensaxería. Aquí mostrámosvos algunhas delas con datos de uso recollidos do último mapa de iRedes:

• Whatsapp: con 700 millóns de usuarios é unha das aplicacións de mensaxería máis utilizadas en todo o mundo e a máis popular no noso país. Acaba de lanzar a posibilidade de realizar chamadas e de utilizala dende a web.
• QQ: é a app máis próxima a Whatsapp con 629 millóns de usuarios principalmente en China.
• Viber: foi a primeira app destas características que emerxeu ao ofrecer chamadas de voz gratuítas a través de Internet. Actualmente conta con máis de 600 millóns de usuarios.
• Facebook Messenger: a famosa aplicación ligada á rede social máis utilizada no mundo conseguiu que case o 50% dos seus usuarios utilice Messenger (ao redor de 500 millóns de persoas). Ademais, acaba de lanzar a posibilidade de realizar videochamada.
• Wechat: unha app que mudou dende o que case era para ligar. Naceu en Asia e conta con 468 millóns de usuarios.
• Kik: é unha das apps nacida principalmente para o mundo adolescente e conta xa con 185 millóns de usuarios en todo o mundo. Permite conectarse con outras persoas sen necesidade de ofrecer o número de teléfono, senón a través do nome de usuario, algo que amplía a privacidade dos seus usuarios.
• Line: foi case a principal precursora dos stickers, dos nombres de usuario para conectarse e de poder contactar con marcas ou programas de televisión. Pódese utilizar dende o ordenador e conta con 170 millóns de usuarios. A posibilidade de contactar sen necesidade de dispoñer do móbil do outro fixo que moitos docentes utilizasen esta app para comunicarse co seu alumnado.
• Telegram: fíxose coñecida a raíz da caída de Whatsapp e pola súa calidade na privacidade que aprecian máis de 50 millóns de usuarios, xa que aseguran que os seus datos son cifrados. É propiedade de VKontakte, o homólogo a Facebook en Rusia.
• Firechat: é unha curiosa app de mensaxería que funciona sen Internet. É utilizada por 5 millóns de persoas e estendeuse nas famosas manifestacións de China e que permitía escaparse da censura.
• Snapchat: é unha aplicación de contido efémero que triunfa entre os adolescentes na que se envían imaxes ou vídeos que desaparecen da vista en menos de 10 segundos, segundo o programase o emisor. Facebook tamén ten unha app similar chamada Slingshot.
• Remind: unha aplicación de mensaxería instantánea específica para o ámbito educativo. O docente pode enviar avisos á clase, que recibirán como SMS, email ou notificación no smartphone, ou comezar chats individuais, tamén sen necesidade de coñecer o número de teléfono dos usuarios, con pais, nais ou estudantes. Esta app conta xa con 23 millóns de usuarios.

Agora ben, a dúbida chega cando nos formulamos… facemos un grupo de Whatsapp co alumnado? E cos pais? É necesario un por clase ou por curso? E conectámonos tamén entre profesores? As aplicacións tecnolóxicas son moitas, polo que debemos encontrar aquela que encaixe coas necesidades a cubrir no espazo educativo, cos obxectivos.

Estas son só 9 ideas de como utilizar a mensaxería instantánea para realizar, por un lado, comunicacións grupais permitindo aforrar tempo e solución de dúbidas; así como comunicacións individuais que en ocasións na aula non poden darse por falta de tempo ou polas características de cada persoa. Santiago Moll, no seu blog "Justifica tu respuesta", describe algunhas vantaxes máis do uso da mensaxería.

Con todo, é importante ter en conta o tipo de smartphone do que dispoñen os alumnos e familiares para comprobar se a app está dispoñible nos devanditos sistemas operativos. Por exemplo, Remind está dispoñible para iOS e Android, pero pode mandar os avisos por SMS, mentres que Line tamén é para web e Blackberry ou Windows Phone, por exemplo. 

Ademais, é necesario entender a privacidade e seguridade de cada aplicación. No mundo educativo, para evitar situacións complexas coa LOPD, é máis seguro utilizar co alumnado aquelas app que non fagan visible o número de teléfono.

Con todo, é prioritario estipular unhas normas de uso das mensaxes individuais e dos grupos que se poidan crear, por exemplo cos seguintes temas:

• Horarios e días de uso
• Contido publicable
• Linguaxe permitida
• Restrición ou non do uso de chamadas (se é en apps que permiten ver o número de teléfono e uso de chamadas dentro da app)
• Ser responsables de nós mesmos, para que non aconteza o do xa famoso post “Me niego a ser la agenda de mi hija por el Whatsapp” de Noelia López-Cheda
• Ante a creación de grupos é importante establecer ideas de convivencia do grupo (9 consellos) e concretar os membros dentro do grupo (é recomendable que só se engadan persoas con elementos comúns, por exemplo, o titor e a súa clase)
• Otras normas propias do centro, materia ou docente

Como docente, ou calquera persoa, pero especialmente como profesorado, é imprescindible entender que todo o que se publica nas apps de mensaxería instantánea é ou pode ser público polo que todas as mensaxes emitidas deben ser entendidas baixo esa perspectiva.

Por otro lado, ante a creación de grupos de mensaxería é imprescindible evitar o solapamento de grupos, é dicir, que dous profesores distintos teñan un grupo coas mesmas persoas para a mesma finalidade. Por exemplo, se é un grupo para pais quizais sexa máis aconsellable manter un único grupo, mentres que se é de alumnos e alumnas pague a pena utilizar un para avisos xerais e quizais outros diferenciados por proxectos para concretar a súa finalidade.

Innovación

A pesar de que as apps de mensaxería instantánea como Whatsapp son a ferramenta tecnolóxica máis amplamente utilizada por toda a poboación española non está plenamente aplicada no campo educativo. O salto de usar o correo electrónico como comunicación coas familias e alumnos está a empezar a decaer polos novos usos e costumes que se dan na sociedade. Por iso, é fundamental entender o funcionamento das aplicacións de mensaxería máis utilizadas e aproveitalas para a comunicación na aula.

Con todo, unha das tarefas principais na introdución desta tecnoloxía é a formación. Antes de comezar o traballo con este tipo de apps débese establecer o funcionamento e comunicalo nunha formación aos grupos implicados: docentes, familias e alumnado.

Que queremos conseguir? O máis importante é fixar o obxectivo de uso da aplicación de mensaxería instantánea para poder decidir que ferramenta utilizar, tendo claro que Whatsapp é a máis utilizada ou que Remind é a máis específica para este sector:

1. Envío e recepción de avisos escolares a estudantes e familias
2. Titorías virtuais co alumnado antes dun exame ou en actividades concretas
3. Citas e avisos de titorías para pais
4. Caixa de correo de suxestións de estudantes, familias e outros docentes
5. Atención escolar
6. Envío da planificación semanal
7. Envío e recepción de arquivos para as clases e de contido de aula
8. Prevención do acoso escolar xa que tanto estudantes como familia dispoñen dun fío directo co profesorado para comentar o caso
9. Evitar as críticas por parte dos pais cara ao método educativo do centro ou do docente xa que o profesorado tamén está presente
   
   

• Estudo Menores de Edad y Conectividad Móvil en España. Protégeles, 2014 [pdf].
• Quinta versión do Mapa de iRedes 2015.
• Post El día que  decidí crear un grupo de Whatsapp para padres de mi tutoría. Justifica tu respuesta.
• Opinión El Whatsapp  de los padres  una AMPA paralela. Diario de Sevilla.
• Artigo Llega a nuestro país  “Remind”, el Whatsapp de los colegios. Blasting News.
• Artigo Cómo cuidar nuestra privacidad al usar mensajería instantánea. OSI (Oficina de Seguridad del Internauta)