Recursos Educativos
Atendendo á diversidade na aula
A educación e a diversidade sempre deben ir da man. A continuación, mostramos como as Comunidades de aprendizaxe, o Aprendizaxe Servizo (ApS) e a Estimulación temperá poden axudar a facer que as nosas aulas sexan capaces de convivir mellor coa heteroxeneidade.
QUE SON AS COMUNIDADES DE APRENDIZAXE?
Unha Comunidade de Aprendizaxe é un proxecto educativo que parte dunha concepción da educación como unha ferramenta de transformación social que vai máis aló dos muros da escola e que ten como un dos seus obxectivos principais a inclusión de todos os axentes que conforman a comunidade.
Nas Comunidades de Aprendizaxe preténdese a participación e colaboración igualitaria de todos os actores involucrados no proceso educativo que inclúe a docentes, alumnos, familias e outros elementos da contorna sociocultural como asociacións, etc.
O obxectivo da Comunidade de Aprendizaxe é abordar o proceso de aprendizaxe do alumnado ligándoo ao contexto social no que está inmerso. Esta visión achega unha maior significatividad á aprendizaxe e conleva unha transformación profunda non só do propio proceso de aprendizaxe, senón tamén da estrutura curricular e metodolóxica e da organización do centro e dos roles establecidos nun modelo máis tradicional.
A APRENDIZAXE DIALÓGICO
A ferramenta principal que se emprega nas Comunidades de Aprendizaxe é a aprendizaxe dialógico. As teorías constructivistas sinalan que a aprendizaxe significativa alcánzase a través da implicación activa do aprendiz, a nivel cognitivo, social e emocional. A través do intercambio de puntos de vista que se produce na aprendizaxe dialógico provócase o procesamento da información, o establecemento de relacións e a construción de significados inherentes ao proceso de aprendizaxe.
Co diálogo e a participación igualitaria favorécese a aprendizaxe competencial, a construción do coñecemento individual partindo da intelixencia colectiva e a educación en valores como a solidariedade, a igualdade, a xustiza e o compromiso social.
Neste modelo rompe cos roles establecidos no sistema educativo transmisivo, onde o docente é o vehículo que achega o coñecemento ao alumnado, e o valor principal da aprendizaxe está na reflexión e o razoamento logrado mediante a argumentación e a defensa de opinións diversas nun ambiente de confianza e respecto mutuo.
Eliminando estas barreiras e xerarquías abónase un caldo de cultivo de pensamento crítico e creativo no que o fin último da aprendizaxe non é a adaptación do alumnado a un contexto social existente senón a transformación e construción dun novo contexto sociocultural máis xusto, solidario e equitativo onde todos teñen as mesmas oportunidades respectando a diversidade existente.
AS ETAPAS DA FORMACIÓN DUNHA COMUNIDADE DE APRENDIZAXE
Calquera centro é susceptible de desenvolver un proxecto de Comunidade de Aprendizaxe e poden existir tantos modelos de comunidades como centros e contextos educativos podémonos atopar. O proxecto é unha aposta que requirirá do esforzo e participación de todos os elementos que conforman a comunidade e é un proceso cuxos resultados se irán conseguindo de forma paulatina no tempo. Podemos identificar unha serie de etapas polas que todos os procesos de transformación deberán pasar:
SENSIBILIZAR
Nesta primeira etapa búscase implicar a todos os membros da comunidade para concienciarlles de fronte ao proxecto de transformación e identificar as necesidades existentes, as oportunidades e poder definir o punto de partida.
DECIDIR
Unha vez concretada a situación de partida tense que tomar a decisión de converter o centro nunha Comunidade de Aprendizaxe. A toma desta decisión tense que facer de forma consensuada entre todos os implicados e consiste en si mesma no primeiro exercicio de aplicación real da formulación de traballo e de colaboración da Comunidade de Aprendizaxe.
SOÑAR A ESCOLA
Xa decidido o inicio da transformación toca o momento de imaxinar a escola que se quere conseguir. Nun proceso participativo e creativo faise a “carta aos reis” onde se concreta a imaxe da escola ideal a diferentes niveis, pedagóxico, metodolóxico, organizativo, de relacións sociais, de espazos, etc.
PRIORIZAR
As metas identificadas na fase de soñar hai que adecualas aos recursos existentes e á realidade do centro. Identifícanse as accións urxentes e as importantes e establécense prioridades naquelas accións que cobren as necesidades máis apremiantes.
PLANIFICAR
Elabórase un plan de acción con medidas a tomar a curto, medio e longo prazo no que se abordan as diferentes metas propostas e inclúense os medios humanos e materiais necesarios para alcanzalos. Na elaboración e execución do Plan de Acción están incluídos todas as persoas que conforman a Comunidade de Aprendizaxe.
QUE É O APRENDIZAXE SERVIZO?
O Aprendizaxe Servizo (ApS) é unha metodoloxía educativa que comparte moitas características coa Aprendizaxe Baseada en Proxectos na que os alumnos constrúen o seu coñecemento a través da realización dun proxecto no que poñen en práctica todas as competencias necesarias para a construción dunha aprendizaxe significativa mentres se fai un servizo ou un produto que atende a unha necesidade detectada na contorna máis próxima ao centro educativo.
O ApS forma parte das metodoloxías activas nas que a aprendizaxe se enfoca na participación proactiva do alumnado. Preténdese ir máis aló da adquisición e comprensión da nova información, fomentando a xestión e o procesamento desa información, para convertela nunha aprendizaxe competencial e aplicativo dentro dun contexto real e próximo á realidade do alumnado.
A educación en valores é un dos piares fundamentais do ApS onde se pretende a formación de bos cidadáns, con capacidade de pensamento crítico e solidarios que miren máis aló do seu propio beneficio buscando o interese común.
AS ETAPAS DO APRENDIZAXE SERVIZO
Do mesmo xeito que na realización de calquera Aprendizaxe Baseada en Proxectos, no ApS podemos atopar as seguintes etapas:
DESEÑO DO ApS
Na primeira etapa realízase un primeiro esbozo do proxecto para levar a cabo, realízase unha análise do alumnado para detectar as súas necesidades, motivacións e concrétanse os obxectivos académicos e competenciais e o contexto e a necesidade social na que se van a implementar dentro do ApS. Tras este primeiro achegamento búscanse as alianzas con axentes sociais da contorna que van ser fundamentais para que o alumnado poida levar a cabo o servizo ou produto que van dar resposta á demanda detectada. A última acción para terminar de deseñar o proxecto é realizar unha planificación, xunto co alumnado, das accións que se van a realizar, recursos necesarios, organización e agrupamentos do alumnado, etc.
EXECUCIÓN DO ApS
Nesta etapa os grupos de alumnos levan a cabo as actividades expostas dentro do proxecto. Investigan e buscan a información necesaria, conectan coas persoas e agrupacións que estean relacionadas co tema en cuestión, analizan e procesan a información recollida e elaboran a posible resposta ao problema. Ao mesmo tempo que executan o proxecto exposto deben reflexionar sobre as accións que están a levar a cabo e como isto incide no seu crecemento e aprendizaxe competencial.
PECHE E AVALIACIÓN DO ApS
O peche do proxecto exponse como unha celebración, de forma conxunta con todos os axentes implicados, do esforzo realizado e o progreso alcanzado polo alumnado. No proceso de avaliación reflexiónase sobre o éxito, a viabilidade e a sustentabilidade dos produtos finais deseñados polos alumnos e de forma paralela sobre a adquisición dos obxectivos de aprendizaxe competencial expostos inicialmente polo docente. A avaliación exponse de forma individual e grupal, con actividades de autoavaliación e de coevaluación do traballo en equipo.
AS VANTAXES DO APRENDIZAXE SERVIZO
O ApS é unha metodoloxía que se centra na aprendizaxe competencial do alumnado. Os alumnos son os protagonistas principais das actividades que executan de forma autónoma, poñendo en práctica os coñecementos e habilidades que van adquirindo ao longo das diferentes etapas do proxecto.
O ApS fomenta a colaboración, a empatía e a educación en valores poñendo en valor a solidariedade, a xenerosidade e o coidado mutuo xerando un compromiso nos participantes que fomenta a motivación e implicación no proceso de aprendizaxe.
O ApS enmárcase na contorna próxima do alumnado o que dota, non só de significado á aprendizaxe, senón tamén de significatividad. O alumnado entende a utilidade e a oportunidade de transformación, persoal e global, que supón a educación.
O ApS ten unha visión global da educación e partindo da aprendizaxe do alumnado, convértese nun elemento transformador da escola e da contorna social no que convive.
QUE É A ESTIMULACIÓN TEMPERÁ?
A estimulación temperá é un conxunto de accións educativas centradas no alumnado da etapa de infantil (0-6 anos) cuxo obxectivo é favorecer e potenciar o desenvolvemento integral do mesmo. Estas prácticas e actividades educativas buscan ofrecer a cada individuo os estímulos máis acordes ás súas características persoais para potenciar as fortalezas e compensar e mellorar as debilidades identificadas a todos os niveis, emocional, social, psicomotor e cognitivo.
A metodoloxía que se segue nos programas de estimulación temperá baséase nos preceptos indicados por diferentes disciplinas como a pedagoxía, a psicoloxía cognitiva, e as neurociencias.
AS CLAVES DA ESTIMULACIÓN TEMPERÁ
Os primeiros anos do desenvolvemento dun individuo son determinantes para un adecuado desenvolvemento futuro. Nos primeiros anos de vida prodúcese unha etapa crucial para o neurodesarrollo no que o número de neuronas e as conexións sinápticas que se producen entre elas aumentan ata alcanzar un máximo que chega a supoñer ata o dobre de conexións que as dun adulto.
Para que estas conexións prodúzanse o neno ou nena ten que estar sometido a un nivel adecuado, en intensidade e variabilidade de estímulos que lle leven a experimentar multitude de actividades na súa interacción coa contorna. A carencia de estimulación pode levar a un déficit no desenvolvemento neuronal das áreas cerebrais que procesan esa información. Igualmente, un exceso de estimulación tamén pode ter consecuencias negativas para o desenvolvemento idóneo do aprendiz.
As accións pedagóxicas expostas nos programas de estimulación temperá baséanse principalmente no uso de técnicas e estratexias lúdicas que inciden na relevancia do xogo e da motivación para a aprendizaxe.
Os programas de estimulación temperá céntranse en varios aspectos do neurodesarrollo entre os que teñen especial relevancia:
- As gnosias e o sistema de percepción sensorial
- As praxias e o desenvolvemento da psicomotricidade
- A adquisición da linguaxe e as habilidades comunicativas.
- O autoconocimiento e a autonomía persoa
- As destrezas sociais e emocionais.
AS VANTAXES DA ESTIMULACIÓN TEMPERÁ
A estimulación temperá é unha práctica psicopedagóxica que se enfoca nunha das etapas máis importantes do desenvolvemento humano e que por incidir nunha etapa tan inicial é determinante para a detección e prevención de posibles dificultades no desenvolvemento futuro dos individuos.
Entre as vantaxes que ofrece a estimulación temperá podemos destacar:
- A detección temperá de posibles déficits ou disfuncións do alumnado
- A mellora do autoconcepto e a autoestima do neno ou nena.
- Desenvolve a psicomotricidade e a habilidade para interactuar cos elementos da contorna.
- Facilita a adquisición da linguaxe e as habilidades comunicativas.
- Inicia o adestramento das funcións executivas do alumnado, concentración, memoria, inhibición, etc.
- Fomenta o desenvolvemento socioemocional do alumno e as relacións cos seus iguais.
- Establece as premisas para un adecuado autocontrol e autogoberno que lle permitirán obter o nivel de autonomía necesario para afrontar os desafíos que se lle presenten.
.
APLICACIÓN NA AULA:
Autor/es
Mestre, creador do blogue Pizarras Abiertas e gañador do Premio Nacional de Educación no ano 2013. Profesor en diferentes másteres de formación de profesorado sobre Neurodidáctica, Neuropsicología e dificultades de aprendizaxe. Co-fundador de NIUCO.